Preventie: hoe versterkt u uw afweer in het najaar?

Sinds de komst van COVID-19 krijgt preventie, ook vanuit de reguliere geneeskunde, steeds meer aandacht. Omdat voorkomen altijd beter is dan genezen, is het goed om onze afweer extra te ondersteunen, zeker in de herfst- en winterperiode. In dit artikel leest u welke stoffen hierbij kunnen helpen, zodat het immuunsysteem adequaat kan reageren wanneer schadelijke micro-organismen het lichaam toch binnendringen. Om het belang van deze stoffen goed te begrijpen, leggen we u in het kort de basis uit van het immuunsysteem.

Opbouw van het immuunsysteem

De intacte huid en slijmvliezen vormen de eerste barrière tussen het uitwendige en inwendige milieu. Het vormt de eerstelijnsverdediging tegen indringers van buiten. Als ongewenste micro-organismen deze barrière toch weten te doorbreken en het lichaam binnendringen, activeert dit het immuunsysteem. Dit is vooral het aangeboren immuunsysteem, ook wel de tweedelijnsverdediging  genoemd. Als het aangeboren immuunsysteem het probleem niet zelf kan oplossen, dan roept het de hulp in van het verworven immuunsysteem (de derdelijnsverdediging). Het verworven immuunsysteem is veel complexer dan het aangeboren immuunsysteem en kent verschillende soorten reacties:

Humoraal: de B-lymfocyten (immunoglobulinen), een in beginsel anti-inflammatoire reactie, gestuurd door het T-helpercel (Th) 2 systeem dat vooral tegen extracellulaire pathogenen werkzaam is.

Cellulair: de T-lymfocyten, een inflammatoire reactie die cytotoxisch is en gestuurd wordt door het Th1/Th17 systeem dat vooral tegen intracellulaire micro-organismen werkt.

T-regulatiesysteem: bewaakt de balans tussen het Th1- en Th2-systeem.

De immuunreactie bij een infectie

Indringers en schadelijke cellen worden ook wel ‘antigeen’ (een samenvoeging van de Engelse benaming ‘Antibody Generator’) genoemd. Een antigeen is een molecuul dat een afweerreactie kan oproepen. Het coronavirus SARS-CoV-2 is een schadelijk antigeen waartegen een dergelijke afweerreactie moet plaatsvinden. Het lichaam gebruikt verschillende mechanismen om alle soorten schadelijke micro-organismen af te weren en, indien nodig, onschadelijk te maken.

Het is cruciaal voor onze overleving dat het immuunsysteem op een adequate manier reageert als er een pathogeen, zoals een virus of een bacterie, het lichaam binnendringt. In het geval van een virus zet ons immuunsysteem een reactie in gang via het Th1-systeem. Met behulp van T-lymfocyten wordt er een zeer sterke ontsteking gecreëerd, zodat de cellen die geïnfiltreerd zijn met het virus, gedood worden. Hierbij wordt gebruikgemaakt van de pro-inflammatoire cytokinen interleukine (IL)-2 en IL-12, dit zijn boodschapperstoffen van het immuunsysteem. Bij een dergelijke immuunreactie komt veel kijken. Het is een complexe cascade van gebeurtenissen die idealiter leidt tot het onschadelijk maken van het pathogeen en het aanleggen van immunologisch geheugen, zodat we in de toekomst beter beschermd zijn.

Pathogenen kunnen snel infiltreren en repliceren en zo een forse immuunreactie uitlokken. Het is uitermate belangrijk dat deze immuunreactie succesvol is in het verslaan van het pathogeen en dat deze reactie ook weer (op tijd) eindigt. Een overmatige immuunreactie die niet op tijd eindigt, kan nog veel meer schade veroorzaken. De immuunreactie verloopt echter niet altijd volgens ‘het boekje’. Dat zie je bijvoorbeeld bij patiënten met een ernstig beloop van COVID-19. Daar lijkt met name de initiële immuunreactie inadequaat. De ziekte kan een snel progressief beloop hebben met hyperinflammatie en een cytokinestorm, wat kan leiden tot ernstigere gevolgen.

Welke stoffen kunt u preventief inzetten en waarvoor?

Een niet optimale afweer kan preventief verbeterd worden door stoffen in te zetten die belangrijk zijn om de immunologische processen optimaal te laten verlopen. We sommen ze hieronder voor u op en leggen u uit waarom wij vinden dat deze stoffen preventief overwogen kunnen worden tegen onder andere infecties van de bovenste luchtwegen.

Vitamine C

Vitamine C is een belangrijk nutriënt voor een goede immuunreactie en staat erom bekend dat het beschermend is bij virale infecties. Het is zelfs in staat om deze te voorkomen [1].

In het lichaam is een voorraad vitamine C aanwezig. Daarbij geldt dat de hoeveelheid vitamine C die opgeslagen ligt in leukocyten 50 tot 100 keer groter is dan de concentratie vitamine C in het plasma. De vitamine C-voorraad in leukocyten wordt gebruikt bij een infectie. Hierdoor daalt de hoeveelheid vitamine C snel en daarmee de antioxidatieve kracht van het lichaam. Dit verandert de balans tussen antioxidatie en oxidatie waardoor het lichaam in een meer oxidatieve staat terecht kan komen. Deze oxidatieve staat activeert pro-inflammatoire processen [1].

Bij mensen met een virale infectie worden inderdaad lagere spiegels vitamine C gevonden, dan bij gezonde mensen [2]. Het hebben en behouden van een goede vitamine C-status lijkt dus belangrijk voor een goede afweer tegen virussen.

Vitamine D

Ook vitamine D speelt een belangrijke rol in de werking van het immuunsysteem. Het versterkt de aangeboren, cellulaire immuniteit en stimuleert de differentiatie van monocyten tot macrofagen. Daarnaast kan vitamine D een modulerende rol spelen bij de aangeboren immuunreactie. Op deze manier kan vitamine D ertoe bijdragen dat er minder ontstekingsbevorderende cytokinen worden geproduceerd [1].

Vitamine D maken we aan in de huid onder invloed van (voldoende) blootstelling aan zonlicht. Via omzetting in de lever en (daarna) de nieren wordt de in de huid geproduceerde voorloperstof van vitamine D omgezet in het actieve hormoon 1,25-hydroxyvitamine D (1,25(OH)₂D). In Nederland is het met name in het najaar en de winter niet mogelijk om voldoende vitamine D aan te maken.

Sinds het uitbreken van de COVID-19-pandemie wordt er onderzoek gedaan naar de relatie tussen vitamine D en COVID-19. Deze onderzoeken laten een wisselend beeld zien als het gaat om de vraag of de vitamine D-status van belang is bij het al dan niet oplopen van een COVID-19-infectie. Een meta-analyse uit 2021 concludeert echter, dat een lage serumwaarde van vitamine D wel degelijk significant geassocieerd is met een hoger risico op COVID-19 en dat een adequate vitamine D-waarde dit risico mogelijk doet afnemen [3].

Aangezien een serum vitamine D-waarde tussen 100 en 150 nmol/L het risico op het oplopen van een infectie van de bovenste luchtwegen (en mogelijk ook van COVID-19) vermindert [4], lijkt het goed om te streven naar een vitamine D-waarde die tussen deze grenzen ligt.

Selenium

Het mineraal selenium is een belangrijk nutriënt voor een goede immuunwerking. Een tekort aan selenium kan leiden tot een verminderde werking van het immuunsysteem en een verhoogde gevoeligheid voor virale infecties [6]. Bij het verminderen van het risico op een virale infectie en een goede afweer daartegen speelt selenium dus een rol [7]. Er zijn zelfs onderzoekers die het aannemelijk achten, dat selenium de reactie van mensen op het SARS-CoV-2-virus beïnvloedt. Waarbij met name een lage of suboptimale seleniumspiegel in het bloed een risicofactor kan zijn [8].

Een goede seleniumvoorziening in het lichaam is niet alleen nodig om een immuunreactie op gang te brengen, maar ook nodig om een overactivatie van het immuunsysteem of een chronische inflammatie te reguleren [9]. Ook hier geldt mogelijk dat zowel te veel als te weinig selenium een negatief effect op het immuunsysteem heeft. Het precieze effect van meer dan optimale seleniumspiegels is echter in de wetenschap nog onvoldoende duidelijk [6].

Zink

Zink speelt een belangrijke, zelfs essentiële rol bij virale infecties. Zo heeft zink anti-inflammatoire eigenschappen en werkt het als antioxidant. Zink is ook belangrijk voor de maturatie en differentiatie van T-cellen, voor de productie van IL-2 en IFN-gamma en het stimuleert macrofagen om IL-12 te produceren. IL-12 activeert NK-cellen en cytotoxische T-cellen. Een zinktekort leidt tot een minder goed werkend immuunsysteem en immuundeficiëntie [10]. Het is daarom belangrijk om preventief te zorgen voor een adequate zinkstatus.

Bij het suppleren van zink is wel het belangrijk om in de gaten te houden, dat de serumwaarde van zink niet te hoog wordt. Zowel een te hoge als een te lage zinkstatus heeft namelijk een sterk negatief effect op de werking van het immuunsysteem [11]. Bij hele hoge doseringen zink ligt daarnaast een risico van toxiciteit en een relatief tekort aan koper op de loer.

Melatonine

Bij de meeste mensen is melatonine bekend als slaaphormoon. Melatonine speelt echter meerdere rollen in het lichaam en een daarvan zit op de werking van het immuunsysteem. Daar waar het aangeboren immuunsysteem in een overreactie en hyperinflammatie terechtkomt, is melatonine in staat om deze reactie te temperen. Verder stimuleert melatonine de werking van het verworven immuunsysteem. In verschillende dierproeven is een gunstig effect van melatonine gezien bij potentieel dodelijke virusinfecties [12], [13].

Maar ook bij mensen lijkt melatonine in dat verband een zinvolle interventie. In een Amerikaanse observationele studie met 26.779 deelnemers waarvan er 8.274 gediagnosticeerd waren met COVID-19 door middel van een PCR-test blijkt, dat het gebruik van melatonine significant geassocieerd is met een 28% verminderde kans op een positieve PCR-test. Voor Afro-Amerikanen ligt dit percentage zelfs op 52% [14]. Meer en met name klinische onderzoeken zijn nodig om vast te stellen of melatonine inderdaad een goede preventieve waarde heeft tegen virale infecties zoals COVID-19. Maar een goede nachtrust, eventueel ondersteund door het gebruik van melatonine, kan dus mogelijk een van de pijlers zijn van een betere weerstand tegen infecties.

Kennis in de Praktijk

Om een mogelijk verzwakte weerstand bij uw cliënten te verhogen, kunt u het immuunsysteem voorzien van de nodige nutriënten om adequaat te kunnen reageren op binnendringende pathogenen. Wanneer u de weerstand verhoogt, kan wellicht een infectie voorkomen worden en wordt het verloop van een opgelopen infectie mogelijk positief beïnvloed.

In iedere fase van ons immunologisch proces is voldoende aanwezigheid van bepaalde nutriënten belangrijk. Belangrijke stoffen zijn vitamine C, vitamine D, selenium, zink en melatonine. Een volwaardig voedingspatroon en voldoende, kwalitatief goede nachtrust zijn de eerste stappen op weg naar een betere afweer. Indien nodig is aanvulling met kwaliteitssuppletie aan te raden.

Lees ook ons artikel: Hoe zorg ik voor een optimale afweer? Een leefstijladvies!

Referenties

1.            Shakoor H, Feehan J, Al Dhaheri AS, Ali HI, Platat C, Ismail LC, et al. Immune-boosting role of vitamins D, C, E, zinc, selenium and omega-3 fatty acids: Could they help against COVID-19? Maturitas. 2021 Jan;143:1–9.

2.            Chen J-Y, Chang C-Y, Feng P-H, Chu C-C, So EC, Hu M-L. Plasma vitamin C is lower in postherpetic neuralgia patients and administration of vitamin C reduces spontaneous pain but not brush-evoked pain. Clin J Pain. 2009 Sep;25(7):562–9.

3.            Teshome A, Adane A, Girma B, Mekonnen ZA. The Impact of Vitamin D Level on COVID-19 Infection: Systematic Review and Meta-Analysis. Front Public Health. 2021;9:624559.

4.            Cutolo M, Paolino S, Smith V. Evidences for a protective role of vitamin D in COVID-19. RMD Open. 2020 Dec 28;6(3):e001454.

5.            Pereira M, Dantas Damascena A, Galvão Azevedo LM, de Almeida Oliveira T, da Mota Santana J. Vitamin D deficiency aggravates COVID-19: systematic review and meta-analysis. Crit Rev Food Sci Nutr. 2020 Nov 4;0(0):1–9.

6.            Avery JC, Hoffmann PR. Selenium, Selenoproteins, and Immunity. Nutrients. 2018 Sep 1;10(9):1203.

7.            Zhang J, Saad R, Taylor EW, Rayman MP. Selenium and selenoproteins in viral infection with potential relevance to COVID-19. Redox Biol. 2020 Oct;37:101715.

8.            Bermano G, Méplan C, Mercer DK, Hesketh JE. Selenium and viral infection: are there lessons for COVID-19? Br J Nutr. 2021 Mar 28;125(6):618–27.

9.            Huang Z, Rose AH, Hoffmann PR. The role of selenium in inflammation and immunity: from molecular mechanisms to therapeutic opportunities. Antioxid Redox Signal. 2012 Apr 1;16(7):705–43.

10.         Pal A, Squitti R, Picozza M, Pawar A, Rongioletti M, Dutta AK, et al. Zinc and COVID-19: Basis of Current Clinical Trials. Biol Trace Elem Res [Internet]. 2020 Oct 22 [cited 2020 Dec 17]; Available from: https://doi.org/10.1007/s12011-020-02437-9

11.         Wessels I, Maywald M, Rink L. Zinc as a Gatekeeper of Immune Function. Nutrients. 2017 Nov 25;9(12):1286.

12.         Tan DX, Hardeland R. Potential utility of melatonin in deadly infectious diseases related to the overreaction of innate immune response and destructive inflammation: focus on COVID-19. Melatonin Res. 2020 Mar 23;3(1):120–43.

13.         Carrillo-Vico A, Lardone PJ, Alvarez-Sánchez N, Rodríguez-Rodríguez A, Guerrero JM. Melatonin: buffering the immune system. Int J Mol Sci. 2013 Apr 22;14(4):8638–83.

14.         Zhou Y, Hou Y, Shen J, Mehra R, Kallianpur A, Culver DA, et al. A network medicine approach to investigation and population-based validation of disease manifestations and drug repurposing for COVID-19. PLoS Biol. 2020 Nov;18(11):e3000970.